Najstarsze ślady człowieka na terenie Śląska pochodzą z końcowej fazy drugiego interglacjału (czwartorzęd). Pierwsze gromady praludzi przybyły z południa przez Bramę Morawską.
Przyjmuje się, że człowiek dotknął po raz pierwszy stopą Ziemi Śląskiej około 240 tyś. lat temu (starsza epoka kamienia - PALEOLIT). Z tego też okresu odkryto w Raciborzu-Studziennej prymitywne narzędzia z odłupków krzemiennych.
Na Wisielczym Wzgórzu w Rozumowicach k.Kietrza odkryto w 1997 roku najstarsze na Górnym Śląsku i jedno z najstarszych w Polsce obozowisko. Na głębokości 20 metrów udało się natrafić na ślady obecności człowieka sprzed 300 tysięcy lat. Znaleziono narzędzia do obróbki skóry: noże, zgrzebła, drapacze.
Najstarsze ślady pobytu człowieka w rejonie Góry Św. Anny i Żyrowy pochodzą z młodego okresu paleolitu - około 70.000 do 8.000 lat p.n.e. Ludzie żyli w małych gromadach i utrzymywali się ze zbieractwa owoców, larw owadów, kłączy, miodu dzikich pszczół i myślistwa. Opanowano obróbkę krzemienia, technikę rozniecania i podtrzymywania ognia. Weszły w użycie narzędzia z kości i rogów.
U końca ostatniego glacjału, kiedy zaległy tu lodowiec wycofał się na północ Skandynawii (około 10.000 lat p.n.e.), rozpoczęła się środkowa epoka kamienna, o nazwie MEZOLIT. W tym też czasie (10.000 - 6000 lat p.n.e.) ustalił się klimat, który prawie bez zmian trwa do dziś.
Z tego okresu odkryto w Żyrowie ślady osadnictwa, jak również rdzeń krzemienny i krzemienie. W okolicznych miejscowościach archeolodzy odkopali także przedmioty z tamtego okresu: w Jasionej, Oleszce, Zakrzowie i Ligocie Dolnej fragmenty narzędzi krzemiennych, w Wysokiej 3o odłupków, rdzenie i narzędzia krzemienne. Oznacza to, że już około 12.000 lat temu tereny te były zamieszkałe. Ówczesna egzystencja związana była z myślistwem i zbieractwem. W tym też okresie wyginęła część zwierząt, dlatego coraz większego znaczenia zaczęło nabierać rybołówstwo. Myśliwi używali łuku i strzał drewnianych z przytwierdzonym krzemieniem oszlifowanym w kształcie grotu, a do łowienia ryb - haczyki z kości.
Po wycofaniu się lodowca ukazały się głazy narzutowe, naniesione przez lądolód, zwykle częściowo przez długą podróż obtoczone. Największe z nich znaleziono w Żyrowej, Czarnosinie, Strzelcach i Osieku. Głaz ze Strzelec nazywano „kamieniem Chrystusa" (Christusstein) a z Czarnosina „kamieniem diabła" (Teufelstein)
Wszystkie znaleziska wpisano do księgi (Naturdenkmalbuch) i zostały uznane jako pomniki przyrody prawnie strzeżone. Co stało się po wojnie z głazem narzutowym z Żyrowie, nie wiadomo. Głaz znaleziony w Krępnie ustawiono przed zamkiem w Szymiszowie, a inny znaleziony w Księżej Wsi (Freidorf) postawiono jako pomnik poległych w I wojnie światowej w Leśnicy.
W trakcie młodszej epoki kamiennej NEOLIT U (4200 - 1900 lat p.n.e.) przybywa na Śląsk z ośrodków naddunajskich nowa ludność, która wniosła świeże zdobycze kulturowe w zakresie gospodarki - znajomość uprawy roli i hodowli zwierząt, także umiejętność tkania i wyrabiania glinianych naczyń. Zaczęto osiedlać się i zakładać pastwiska i łąki. Ich osady odkryto w Pietrowicach Wielkich i Ocicach koło Raciborza. /W Polskiej Cerekwi natrafiono na zniszczony spichlerzyk, służył on do magazynowania zboża. W jednej z jam odkryto też dawne palenisko, duży garnek gliniany oraz ułamki naczyń (NTO 16.o6.99)
Zmarłych grzebano w pobliżu domu w pozycji skurczonej. Do mogiły wkładano naczynia gliniane z pożywieniem, ozdoby i narzędzia. Pochówek taki odkryto w Dzielowie koło Koźla.
Śląsk był wtedy w całości zalesiony. Stosowano wówczas prymitywny sposób uprawy, wypalano skrawki lasów, a popiół służył jako nawóz. Wysiewano w ziemię zboże - pszenicę, jęczmień, bób, len i konopie.
Archeolodzy odkryli w Żyrowie ślad osadnictwa z okresu neolitu - dwa wyroby krzemienne, fragment rdzenia krzemiennego i skorupy naczyń glinianych. W 1887 roku dziewczyna z Żyrowy znalazła siekierę krzemienną, którą wystawiono w Muzeum w Bytomiu, a jej kopię w Strzelcach. W Oleszce - toporek, w Zakrzowie - krzemienie, grot i strzały, w Zdzieszowicach - wiór krzemienny, na Wysokiej - cztery fragmenty ceramiki. W Krępnej fragmenty naczyń, wióry krzemienne i młot z diorytu.
W okresie brązu (1900 - 800 lat p.n.e.) zaczynają pojawiać się pierwsze wyroby z miedzi, jednak narzędzia z niej zrobione szybko się tępią. Kiedy dodano do miedzi cynę, powstał twardy stop zwany brązem. Prócz narzędzi wyrabiano z brązu także ozdoby. Głównym zajęciem ludności była uprawa ziemi i hodowla zwierząt - owce, kozy, konie, świnie, psy i rogacizna. Do żęcia stosowano sierpy z brązu oprawione w drewnianą rękojeść. Ścinano same kłosy zbóż, słomę spalano, popiół z niej użyźniał ziemię.
W Oleszce znaleziono z tego okresu fragmenty ceramiki, w Kielczy dwa pięknie kute miecze z brązu a w Strzelcach fragment tygielka odlewniczego. Odkryto cmentarzyska w Kalinowie, Szymiszowie, Błotnicy Strzeleckiej i Strzelcach. W Choruli odkopano cmentarz z około 300 grobami, co świadczy o dość sporym w tamtym okresie zaludnieniu. W jednym z grobów były dwa naczynia tej samej wielkości, w innym większe i mniejsze naczynia gliniane.
Sensacją na skalę europejską było odnalezienie cmentarzyska w Adamowicach koło Strzelec, gdzie najlepiej zachowały się całe szkielety i dodane do grobu naczynia gliniane oraz żywność "na tę ostatnią drogę" dla zmarłego.
W roku 1938 przy dalszych archeologicznych odkryciach pan Ernst Mücke, były kierownik szkoły w Żyrowej, odkrył jeszcze jeden grób w Adamowicach, a w nim całkowicie utrzymany szkielet młodej 25-30 letniej kobiety. Po obydwu stronach głowy stało po jednym glinianym naczyniu, w których przy pochówku była zapewne żywność. Po prawej stronie stopy stało większe naczynie, niż to obok głowy i jedno naczynie nieco mniejsze z uchem. Na szyi miała zawieszone dwa naszyjniki z brązu.
W okresie HALSZTACKIM (800- 400 lat p.n.e.) nazywanym również wczesnym okresem żelaza, powstają pierwsze narzędzia z tego metalu. Wyrabiano początkowo głównie ozdoby, a później siekiery, noże, sierpy i groty oszczepów. Wzrasta gęstość zaludniania, o czym świadczą ślady osad. Taką osadę zbadali archeolodzy w Leśnicy.
Mało wiemy o czasie między IV - I w.p.n.e. (wpływy rzymskie), co spowodowane jest zapewne niedostatkiem badań. Jedynie w Żyrowej archeolodzy odkopali w tamtejszej osadzie ułamki naczyń glinianych. W Ligocie Dolnej zaś 17 fragmentów ceramiki a w Krępnej cmentarzysko, srebrny denar cesarza rzymskiego Trojana, oraz skorupy z bogato zdobionych naczyń z czerwonej gliny, zwane „terra sigillata”..
Jeden z głównych szlaków handlowych pomiędzy imperium rzymskim a Bałtykiem przebiegał przez Ziemię Strzelecką. Znaleziono monety rzymskie w Siedlcach, Ujeździe, Kalinowicach, Szymiszowie, Mokrych Łanach, Izbicku i Strzelcach. W samej Błotnicy Strzeleckiej wykopano około 100 monet. Z tutejszych terenów wywożono wosk, miód, skóry zwierzęce i niewolników, za to przywożono naczynia gliniane i szklane, czary srebrne i przedmioty ozdobne.
Pod koniec II w.p.n.e. teren Śląska zamieszkiwali Celtowie, których zasługą jest wprowadzenie koła garncarskiego, co ulepszyło i uprościło wyrób ceramiki. Odkryć z tym związanych dokonano na terenie Nowej Cerekwi koło Koźla, dokopano się również do pieca garncarskiego. Celtowie dotarli na Śląsk z terenów dzisiejszej Słowacji, przez przełęcze karpackie. „Celtowie przez kilka wieków na przełomie er zamieszkiwali dzisiejszy Śląsk i Małopolskę"- pisze prof. Krasucki.
W II wieku n.e. pojawiły się na Śląsku plemiona germańskie. Najpierw Gotowie, później w III wieku Wandale, a po nich ich odłam Silingowie i Hasdingowie.
Na terenie Ziemi Strzeleckiej archeolodzy odkryli ślady pobytu Wandali, między innymi w Żyrowej, Krępnej, Zakrzowie, Obrowcu, Wysokiej, Kalinowicach, Ujeździe, Strzybniowie, Szymiszowie, Siedlcach, Niwkach, Dolnej i Choruli.
W Niezdrowicach odkryto naczynia gliniane z pismem runicznym (Runenschrift),co oznacza, że już wówczas posługiwano się pismem, choć jeszcze niedoskonałym. Naukowcy są zdania, że pismo to pochodzi od Gotów. W Muzeum Śląska Opolskiego można było zobaczyć pod koniec 1977 roku wystawę pod tytułem: „Skarby wschodnich Gotów”. Dr Andrzej Kokowski z Lublina powiedział na temat Gotów: „Germańscy Goci zniknęli wprawdzie bezpowrotnie z areny dziejów, wycisnęli jednak swe piętno na historii ziem zasiedlonych później przez przybyłych ze wschodu Słowian - naszych bezpośrednich przodków”.
W Kalinowicach na Ostrej Górze odkopano cmentarzysko z okresu pobytu Wandali na Śląsku. W jednym z grobów złożone były trzy gliniane naczynia; jedno z dwoma uchwytami, zdobioną urnę, a z trzeciego naczynia odnaleziono tylko połowę.
Plemiona germańskie zamieszkiwały te ziemie do końca VI wieku. Dopiero na przełomie VI i VII wieku osiedlili się tu Słowianie, którzy przyszli ze wschodu (teraźniejsza Ukraina i Rosja).
W czasie od 500 roku p.n.e. do 500 roku n.e. Słowianie zamieszkują prawdopodobnie okolice Dniestru i Dniepru. „Słowianie kryją się przed okiem prehistoryków, a pierwsze o nich pisane wzmianki pochodzą dopiero z VI wieku, gdy w toku słynnej wędrówki ludów najechali na Półwysep Bałkański ze wschodu i północnego wschodu" - pisze prof. Krasucki. Wcześniejsze nazwy Słowian - Wenedowie i Antowie.
Do najgęściej zasiedlonych obszarów należą okolice Opola, Wyżyna Głubczycka i dolina nad Odrą.
Około VII wieku Słowianie tu zamieszkujący żyli w gródkach obronnych o średnicy do 50 m, otoczonych wałami drewniano-ziemnymi.
W wiekach następnych grody te powiększano a wswych obwarowaniach zamieszkała starszyzna plemienna oraz wojowie z rodzinami. Liczba grodów śląskich nie jest znana, dopiero w IX wieku Geograf Bawarski wylicza piętnaście grodów Ślężan, dwadzieścia Opolan, dwadzieścia Dziadoszan i pięć Gołęszyców. Czy ilość ta jest prawdziwa, trudno w tej chwili ustalić. Sporej ilości historyków nie cieszy się on pełnym zaufaniem.(1)
Geograf Bawarski w swoich zapisach wspomina o zamieszkałych w dwudziestu grodach (20 civitates) na terenie pomiędzy Opolem a Górą Św. Anny w dorzeczu Odry w połowie IX w. Opolanach (Opolini). Grody to ówczesne miejsca sztucznie ogrodzone dla celów obronnych, w postaci fos, palisad lub wałów drewnianych. Grodziska takie odkryto w pobliżu Ujazdu, Izbicka, Kielczy, Rozmierzy i Olszowej. To ostatnie uważane jest za najstarsze.
Między obszarem Opolan a bezspornym od dawna osadnictwem Gołężyców, zamieszkałych nad Morawicą i Opawą z ośrodkami grodowymi w Grodźcu, Opawie i Holasowicach, istniało miejsce na jeszcze jedno dodatkowe plemię. Wypełniają tę lukę znakomicie Lupiglaa. Plemię to zostało umieszczone już przez Geografa Bawarskiego w kompleksie plemion łużycko-śląskich.
W Izbicku znaleziono złoty kolczyk z VII wieku. Jest on dowodem obecności Słowian na tym terenie.
Ludność zasiedlała w pierwszej kolejności tereny bezleśne, żyzne obszary szczególnie lewobrzeżnej Odry. Mniej zaludnione były pogórza, góry, zalesione obszary na prawym brzegu Odry, tereny w rejonie dzisiejszego Krosna, Namysłowa, Kluczborka i Olesna. Nie zasiedlona była tak zwana Śląska Przesieka, to znaczy gęsto zalesiony pas ciągnący się od Gór Sowich wzdłuż prawobrzeżnej Nysy Kłodzkiej do Namysłowa i Byczyny.
Trudno zdecydowanie stwierdzić ile było osad w X wieku na terenie Śląska. Oblicza się, iż było ich ponad sto. Były to osady obwarowane lub też otwarte(1).
W pierwszych latach IX wieku, książę Mojmir I zjednoczył plemiona morawskie, co było początkiem państwa wielkomorawskiego, do którego wchodził także Śląsk i ziemie na których leży teraźniejsza Żyrowa. Bawarska misja religijna jako pierwsza próbowała wprowadzić chrześcijaństwo. Po 863 roku dotarła z Bizancjum misja Cyryla i Metodego, szerząca chrześcijaństwo w obrządku słowiańskim. Pod koniec IX wieku, książę Borzywoj przyjął dla Wielkich Moraw wraz z Śląskiem chrzest w obrządku słowiańskim.
Z początkiem wieku X, po upadku Wielkich Moraw (907 r.) powstaje państwo Czechów ( z łaciny zwane Bohemia, po niemiecku Böhmen). Czesi uznali się lennikami Rzeszy niemieckiej, w 929 roku złożyli hołd Henrykowi I, a w 950 roku Ottonowi I i traktowani byli jako część Rzeszy, z zachowaniem samodzielności wewnętrznej.
Mieszko I, który zjednoczył plemiona w jedno państwo polskie i przyjął chrzest w 966 roku, ożeniony był z Dobrawą, siostrą czeskiego księcia Bolesława I. Zmarła ona w 977 roku. Po śmierci Dobrawy, Mieszko pojął za żonę córkę margrabiego Północy Teodoryka, Odę.
Około 990 roku Mieszko napadł zbrojnie z wojskiem na swego byłego szwagra Bolesława I czeskiego i zdobył Śląsk, przyłączając go do Polski. Książę czeski Brzetysław odzyskał Śląsk w 1039 r, a w 1050 Kazimierz Odnowiciel zdobył go ponownie dla Polski, ale dopiero w 1054 roku w Quendlinburgu została rozstrzygnięta przez cesarza Henryka III sprawa przynależności Śląska, pod warunkiem uiszczenia trybutu na rzecz Czech w wysokości 500 grzywien srebra i 30 grzywien złota rocznie. Na mocy zawartego wówczas układu Brzetysław I zwrócił Polsce Śląsk, mimo to przez wieki Śląsk był przedmiotem sporu między obydwoma państwami.
Pierwsze wiadomości o istnieniu państwa polskiego zostały przekazane przez dwóch niemieckich kronikarzy - żyjącego w połowie X wieku Widukinda a kontynuował to dzieło Thietmar von Merseburg.
Pod koniec X wieku weszły w użycie srebrne monety. Rozwój handlu przyczynił się do rozszerzenia szlaków kupieckich. Prócz znanego głównego szlaku prowadzącego z Krakowa przez Strzelce do Wrocławia, wiadomo o szlaku ze Strzelec przez Ujazd do Koźla. W pobliżu tego szlaku, w Zalesiu, znaleziono skarb 7000 całych, pociętych i połamanych monet srebrnych, które złożono w ziemi około 1278 roku.
W XI wieku daje się zauważyć postęp w technice uprawy roli, szczególnie z powodu zastosowania żelaza. Wprowadzono pługi trzyskibowe, które wyparły drewniane sochy. Wprowadzono nowe, bardziej wydajne uprawy zboża, a co za tym idzie rozbudowano młyny wodne. To wszystko wprowadzali nowi osadnicy, którzy przybyli tu w większości z Niemiec, ale również nieznaczna część Walonów.(1)
W XII wieku za pomocą tych nowości zwiększyła się wydajność ziemi, rozszerzono uprawy na miejscach wykarczowanych lasów. W ten sposób powstały nadwyżki artykułów rolnych, które sprzedawano na targowiskach, gdzie w zamian za to nabywano różne wyroby rzemieślnicze i inne artykuły codziennego użytku. Rolnicy nie musieli już wyrabiać różnego rodzaju narzędzia, a rzemieślnicy uprawiać ziemię. Oddzielało się rolnictwo od rzemiosła.
Początkowo rzemieślnicy zamieszkiwali tereny przyległe do grodu. Nieco później przenieśli swoje miejsca zamieszkania na tereny gdzie wymieniano towary, tworząc osady targowe, a w większości ich znajdowała się na krzyżowaniu dróg handlowych, gdzie były również liczne karczmy, w których mogli posilić się wędrujący kupcy.
Z tych podgrodzi powstawały powoli wioski lub miasta (1).
Na początku XI wieku Śląsk był strategicznym punktem dla króla Bolesława Chrobrego. Stąd rozpoczynał w latach 1002-1017 swoje wyprawy wojenne w dorzecze Sprewy i środkowej Łaby (Niemcy), jak i na Czechy i Morawy. Niemcy w rewanżu najeżdżali na Śląsk.
W XI-XII wieku istniały między innymi grody kasztelańskie w Toszku, Koźlu, Raciborzu, Opolu i Cieszynie.
W XII wieku z inicjatywy i zaproszenia księcia Bolesława Wysokiego przybyli w 1175 roku cystersi do Leubus (Lubiąż), a wraz z nimi niemieccy chłopi, a później na zaproszenie Henryka I Brodatego (1201-1238), jak i polskich książąt i możnowładców zaczęli napływać dalsi osadnicy z Niemiec. Powstają nowe wsie i miasta, lokowane na prawie niemieckim.
W lokalizacjach miast, Śląsk wyprzedził wszystkie dzielnice Polski. Jako pierwsze miasto prawo w 1211 r otrzymała Złotoryja a do 1233 r. jeszcze 9 osad lokowano na prawach miejskich, m. inn................ W latach 1233-1241 r. żadna miejscowość nie otrzymała praw miejskich, dopiero w latach 1242-1250 lokowano dalszych 9 miast. W następnym dwudziestoleciu (1251-1270( prawa miejskie otrzymało 29 miejscowości. Trzeba jednak dodać, że nie chodzi tu tylko o nadanie nowych praw miejskich, ale w niektórych wypadkach przeniesiono prawa miejskie już istniejące na prawo niemieckie. W tym wypadku otrzymali te same prawa jak dopiero miasta nowo założone.(1)
"Książęta i możnowładcy przyjmowali osadników chętnie, podobnie zresztą jak Żydów pochodzących z Niemiec. Przybysze z zachodu zwiększali rzadkie zaludnienie kraju, po drugie zaś przynosili z sobą wyższą technikę i umiejętności" - czytamy w książce "Polska i Niemcy" wydanej przez PIW.
Wybitny polski historyk z XV w. Jan Długosz w swoim 12-to tomowym dziele "Historia Polonica" w księdze IX na str. 262 pisze, że król Kazimierz Wielki "darzył narody niemieckie szczególną przychylnością i przywilejami".
W 1174 r. urodziła się św. Jadwiga zwana Śląską, rodem z Andechs. Była ona córką niemieckiego księcia Bertolda z Merano. Wyszła za mąż za Henryka Brodatego, rodząc mu między innymi Henryka II Pobożnego. Ona to sprowadziła na Śląsk zakonników i torowała drogę kulturze niemieckiej. Popierała budowę klasztorów, sama około 1220 roku złożyła śluby czystości w klasztorze cystersek w Trzebnicy, wybudowanym przez jej męża. Zmarła 14 X 1243 roku. Kanonizowana została w 1267 roku w Trzebnicy. W uroczystościach brał udział papież Klemens IV. Uważana była za matkę polskich i niemieckich Ślązaków. Jest patronką Śląska.
Około 1183 roku urodził się w Kamieniu św. Jacek (Hyancinthus), zmarł w 1257 roku. W 1216 roku wstąpił do zakonu dominikanów i później w imieniu tego zakonu założył klasztory w Fryzak, Ołomuńcu, Krakowie, Wrocławiu, Gdańsku, Kijowie. Kanonizowany 17 IV 1594 roku.
Na przełomie 1177/78 Mieszko Plątonogi otrzymał w darze od księcia Kazimierza Sprawiedliwego kasztelanie bytomską i oświęcimską. W roku 1202 zdobył zbrojnie ziemię opolską. Od tego czasu mówi się o powstaniu księstwa górnośląskiego, oficjalnie zwanego opolskim. Jego syn Kazimierz przeniósł stolicę księstwa z Raciborza do Opola.
Za panowania Mieszka II Otyłego (1238-1246) Górny Śląsk został w 1241 r. najechany przez Tatarów. Mieszko usiłował zagrodzić im drogę pod Raciborzem i Opolem. Jego wojska zostały rozbite przez najeźdźców. Historycznie udowodnione jest, że przechodzili przez Krępną, czy zahaczyli o Żyrowę, nie wiadomo, wiadomo jednak że grabili, mordowali i palili wszystko co im stało na drodze. Ludzie chronili się po lasach, aby tylko nie wpaść w ich ręce.
Najważniejsza bitwa odbyła się na polach pod Legnicą. W bitwie brali również udział rycerze niemieccy, broniąc Śląska i zachodniej Europy. W czasie walk zginął Henryk II Pobożny. Zwyciężyli Tatarzy.