Ewald Stefan Pollok – Polska a Zaolzie w 1938 r.-1

Kiedy w roku 1938 tworzyły się czarne chmury nad Czechosłowacja, spotkali się 28-29 wrześniu 1938 na konferencji w Monachium brytyjski premier Neville Chamberlain, premier francuski Édouard Daladier, Benito Mussolini i Adolf Hitler, by podjąć decyzję, czy część Sudetów, w której przeważająca ilość mieszkańców jest pochodzenia niemieckiego, ma zostać przyznana Niemcom, o co się rząd niemiecki upominał. Ustalono również, iż żądania Polski i Węgier w sprawie rewizji granicy z Czechosłowacją będą przedmiotem obrad "czwórki", jeśli zainteresowane rządy nie dojdą do porozumienia w ciągu najbliższych 3 miesięcy. Przedstawiciele europejskich mocarstw w czasie spotkania próbowali naprawić błędy z traktatu wersalskiego (Versailles). Niektórzy europejscy politycy wysokiego szczebla stwierdzali po konferencji wersalskiej, że podjęte na niej decyzje, będą zarzewiem nowej wojny.

Na krótko przed konferencją w Monachium rozpoczęto w Polsce anty czeską kampanię, która miała związek z Zaolziem, częścią Śląska Cieszyńskiego, który Polska chętnie by zajęła. W tej kampanii wielokrotnie polskie gazety pisały, że popełniono błąd w Wersalu, przydzielając Zaolzie Czechosłowacji, chociaż Polska się o tą ziemię starała i jest zdania, że tą część Czechosłowacji powinno się przyłączyć do kraju. Artykuły prasowe jednoznacznie sugerowały, że „musimy zabrać to, co się nam należy.“ Może dlatego obawiano się, że Niemcy również pomyślą w ten sposób i zażądają zwrotu byłych niemieckich terenów od Polski.

Jeszcze przed konferencją monachijską Polska zażądała zwrotu Zaolzia. W dniu 21 września 1938 Beck domagał się w Pradze, Paryżu i Londynie przekazania obszaru Cieszyńskiego i wypowiedział umowę polsko-czeską o mniejszościach z 1929 roku. Dwa dni później Francja dowiedziała się, że polskie wojsko jest gotowe do wkroczenia do Czechosłowacji, co skłoniło Francuskiego ministra Spraw Zagranicznych do stwierdzenia: „Mimo bezsprzecznie dobrej woli rządu czechosłowackiego, mimo propozycji odstąpienia, mimo naszych próśb i ostrzeżeń i ta próba natrafiła na nieugięty upór Polski tak, że nic nie było już w stanie odwrócić od niej jej dalszego losu.”

W dniu 22. września, tydzień przed rozpoczęciem konferencji w Monachium (29-30 września 1938), urządzono w Warszawie wielki wiec mający poprzeć przyłączenie Zaolzia do Polski.

Polski minister Beck był przekonany o dobrych intencjach Hitlera. On i kilku polskich polityków uważało, że Hitler nie będzie żądał dużo od Polski. Wierzono w to, że ewentualnie ulegnie zmniejszeniu wpływ Polski w Wolnym Mieście Gdańsk i zastanawiano się co będzie dalej z tzw. korytarzem i Śląskiem.

Polska polityka nie brała pod uwagę jakiejkolwiek pomocy dla Czechosłowacji. Jedynie poseł Józef Sanojca napisał list do redakcji "Kuriera Polskiego", który wydrukowano 9 marca. W liście proponuje unię Polski z Czechosłowacją: "Wyjście jest jedno, ratunek jeden. Mężowie stanu republiki Czechosłowackiej winni zdobyć się na wielki czyn, na inicjatywę i złączyć ziemię republiki z Polską. Jeszcze to uczynić mogą. Uratowałoby to w całej pełni wszystkie zdobycze kulturalne i gospodarcze narodu czeskiego, i słowackiego oraz dałoby obydwu tym narodom pełnię nie tylko swobodnego bytowania, ale też wszechstronnego rozwoju. Za czasów Jagiełły i Witolda mężowie stanu tych samych ziem czuli, że coś należy uczynić, że trzeba z kimś pójść razem. Ominęli Kraków i to się na państwie, ale i na narodzie czeskim katastrofalnie zemściło. I teraz tak może być."

Polski ambasador Lipski w rozmowie z Hitlerem dyskretnie wprowadził wątek dotyczący Czechosłowacji. Uzgodniono, że Niemcy nie będą przeciwni temu kiedy część Czechosłowacji Polska włączy w swoje granice. Rząd był również zainteresowany powstaniem granicy w Węgrami. Niemcy nie stawiały przeszkód na polskie postulaty i faktycznie Polska przez pewien okres czasu graniczyła z Węgrami.

2 marca 1938 r. rumuński minister spraw zagranicznych, Grigore Gafencu, gościł w Warszawie. W swojej książce napisał m.in. na temat polskiego ministra:  Beck powiedział, że ma pełne zaufanie do kanclerza Niemiec a dosłownie wyraził się: "Moje zaufanie popieram na głębokim doświadczeniu. Wszystkie wyjaśnienia jakie mi Hitler dał, były prawdziwe i prawe. Nigdy nie były dementowane przez fakty On rozmawiał ze mną jak człowiek z człowiekiem, jak żołnierz z żołnierzem; zobowiązania jakie wziął na siebie, zawsze wypełniał, do dziś nie okłamał mnie ani razu." Natomiast sprawy związane z Pragą Beck wyjaśnił następująco: "Czechosłowacja robi na mnie wrażenie karykatury Austrii Habsburgów. Wszystko w tym kraju jest zakłamane i prowizoryczne."

Wieniawa, zastępca prezydenta, który w czasie internowania Mościkiego w Rumunii przejął pełnienie jego obowiązków, widział korzyści z kapitulacji Czechosłowacji i tak je wyjaśniał: "Ten kraj to sztuczny i nienaturalny wytwór. Słowację otrzymamy lekko, ona sama zmierza do naszych wpływów. Karpato-Ukrainę (Zakarpacie) należy dać Węgrom, co nam pomoże zdobyć dawno upragnioną granicę z Węgrami."

W nocie ultymatywnej, doręczonej 20 września o godz. 23.40 przez polskiego posła Kazimierz Papée rządowi czeskiemu w osobie ministra spraw zagranicznych Kamilowi Krofcie, Beck w dwunasto godzinnym ultimatum domagał się odstąpienia Polsce terytoriów z większoścą polskich mieszkańców na Zaolziu oraz drobnych korekt granicy głównie na jej odcinku słowackim. Ultimatum wydano w dzień po zakończeniu konferencji monachijskiej, na której pertraktowano na temat niemieckich żądań przekazania im Sudetów czeskich. Polacy dali Rządowi Czeskiemu 12 godzin czasu na przeprowadzenie spotkań rządu czeskiego i odpowiedź na ultimatum. Przy czym te 12 godzin przypadało na godziny nocne, czas snu. Postawienie takiego żądania było nieetyczne i upokarzające dla małej Czechosłowacji!

Beck wydał instrukcję dla polskiego ambasadora w Pradze dotyczącą przekazania ultimatum.

"...W moim zrozumieniu aktualny spór czechoslowacko-polski posiada dwa zasadnicze aspekty.

Pierwszy, doraźny, to sprawa odzyskania ziem, do których mamy słuszne prawo.

Drugi to cała pozycja Rzeczypospolitej Polskiej w stosunku do Europy i sposobu rządzenia.

W tej poważnej chwili zrozumiałem, że jedynie odważna decyzja może określić zasadnicze oblicze naszego państwa. W związku z tym otrzymuje Pan Poseł instrukcję:

Otrzymuje Pan Poseł notę stanowiącą ultimatum mające na celu przeciąć fałszywą grę sąsiadów i wykazać, że Rząd polski w obronie interesów i godności naszego państwa nie cofnie się przed największym ryzykiem.

Ponieważ notę musi Pan Poseł doręczyć za wszelką cenę przed godziną 23 min. 59 w dniu dzisiejszym - jest to bowiem ultimatum ekspirujące jutro, o godzinie 12 w południe.

Proszę nie przyjmować żadnych dyskusji na temat treści noty, jest to bowiem żądanie á prendre ou á laisser.

Pan Poseł nie wątpi, że wyciągniemy z odmowy lub z braku odpowiedzi zdecydowane konsekwencje.

Do czasu, w którym by rząd czechosłowacki ze swej strony określił swoje stanowisko wobec Rzeczpospolitej Polskiej jako stan wojenny, proszę pozostać na stanowisku, gdyż według naszej tezy okupujemy jedynie przyznane nam w zasadzie tereny.

W tej trudnej chwili liczę całkowicie zarówno na takt, jak na odwagę Pana Posła".

Czesi pod presją przyjęli narzucone w ultimamtum warunki, a ich rząd wydał mieszkańcom polecenie, ażeby nie stawiali oporu. Beck wieczorem tego samego dnia powiedział: "...Honor i ojczyzna wypisane są na sztandarach armii. Rozstrzygają też o myśleniu każdego odpowiedzialnego za politykę Polaka. Wyryte są w sercu każdego obywatela - dlatego nas szanują". Następnie wyjaśnił: "Te żądania widzimy jako słuszne i uzasadnione."

W czasie spotkania w Monachium ustalono trzymiesięczny czas do zmiany przynależności państwowej. Strona Polska natychmiast, już w trzy dni po dostarczeniu ultimatum czeskiemu ministrowi spraw zagranicznych, zajęła Zaolzie.  Po aneksji Zaolzia Beck zarządził, by wojsko wkroczyło na teren słowacki (Karpaty) zajmując dla Polski dalsze tereny. Oficjalnie mówiono o korekcie granic. Większość Polaków była zdania, że granica musiała zostać skorygowana. Becka, powiększenie Polski o powyższe framenty Czechosłowacji bardzo cieszyły, ponieważ po dłuższych dążeniach Polska mogła mieć wspolną granice z Węgrami.

Hitler zamierzał zająć wraz z Sudetami Bogumin (wówczas Odenberg) na Cieszyńskim Śląsku. Beck, dzień po spotkaniu w Monachium wysłał do Hitlera polskiego ambasdora, który zmuszony był przekazac mu polskie oświadczenie, w którym powiadamiano, że Bogumin należy do Polski.

Ta informacja wywołała w Berlinie wybuch złości. Po kilku rozmowach telefonicznych Hitler rozkazał Reichswerze (siła zbrojna Rzeszy niemieckiej) nie przekraczać Odrę pod Oderbergem (Bogumin/Bohumin). "Mimo to możliwe było ze strony niemieckiej w każdej chwili rozpoczęcie akcji zbrojnej" - pisał znany polski historyk Władysław Pobóg - Malinowski. Natomiast Stanisław Cat-Mackiewicz dodał: "Zajęcie Bogumina przez Polskę i ponadto dodatkowo różnorodne antyniemieckie rozporządzenia wydawane przez wojewodę Grażyńskiego było w każdym razie jak rzucenie rękawicy, a dla Hitlera równe z policzkowaniem. Rękawicę podjęto, co prawda dyskretnie ale jednak podjęto. Hitler nie chciał przez Becka zostać ośmieszanym, z powodu tego, że Beck odebrał Oderberg nie tylko Czechom, ale też tak postępował, jakoby Niemcom odebrał ich terytorium (Obszar). W oczach Hitlera aneksja Bogumina była agresją wobec Niemiec (Atak). Ktoś mi powie, że zajęcie Bogumina było warte poklasku, bo to był czyn antyniemiecki, a każdy czyn antyniemiecki jest dobry. Jeśli jednak mamy tak rozumować, to nie należało brać udziału w całej tragedii czeskiej, w tym oczyszczaniu przedpola dla Niemców, dla ich przyszłej wojny z Zachodem."

Marszałek Rydz-Śmigły w rozkazie do żołnierzy z grupy gen. Bortnowskiego powiedział: "Za chwilę przekroczyćie Olzę, skazaną na upokarzającą służbę rzeki, oznaczającej granicę, nie istniejącą ani w sercach tych, co oba jej brzegi zamieszkują, ani w sercach całego narodu polskiego"

W ślad za wkraczającymi oddziałami rozplakatowano odezwę marszałka Rydza-Śmigłego do ludności Zaolzia: "Wracacie do Polski, która zawsze były waszą Ojczyzną i nigdy o was nie zapomniała. Z dumą patrzyliśmy na hart i nieugiętą wolę, z jaką manifestowaliście waszą niewzruszoną polskość...Dziś serce całego narodu jest przy was, pełne czci dla waszego patriotyzmu".

Od 2 października 1938 wojsko zaczęło przejmować czeskie terytorium. Społeczeństwo polskie witało Zaolzie ze wzruszeniem i burzliwą radością, W Cieszynie odbył się uroczysty pochód zwycięstwa. Czołgi i artyleria jechały po dywanach kwiatów rozsypanych przez dzieci i byli serdecznie witani przez tłum ludzi. Kobiety objęły za szyję żołnierzy i przy dźwiękach Warszawianki wywracano kamienie graniczne. Prasa opisała zajęcie Zaolzia górnolotnymi słowami. Dzień 2 października 1938 r. zapisał się na kartach historii polskiego żołnierza jako nowy triumf, a w historii WP zdarzenie wielkiej ważności" (Mały Dziennik). I znowu powstał mit niezwyciężalnej polskiej broni, mimo jak wiadomo, Czesi nie stawiali oporu i nie padł żaden strzał.

Jeden z mieszkańców miejscowości Łazy tak zapamiętał tamtejszy dzieje: „Miejscowi Polacy w tym czasie utworzyli bojówki i chodzili w towarzystwie polskich żołnierzy po domach działaczy czeskich. Brutalnie pobili burmistrza Ferdinanda Plachego. Nie było na nim miejsca bez sińców, był dosłownie czarny (…) Niedaleko nas mieszkał kierownik kopalni Nowy Szyb, niejaki Kuca. Około północy przyszli do niego, wyciągnęli go z łóżka i zaczęli bić. Wielu ludzi zostało pobitych tamtej nocy. Na tym się nie skończyło, bo nowe polskie władze namawiały do informowania o wszystkich, którzy wcześniej źle się zachowywali wobec Polaków. Ludzie donosili, a oskarżeni trafiali później na posterunek policji, gdzie ich bito. Polscy policjanci byli silni, przysadziści, potężni, kto dostał od nich lanie pałami wiedział, że to nie żarty.”

Polska zajęła 966 (906) km kwadratowych z 200 tys. (258 tys.) ludzi. Władze polskie rozpoczęły usuwanie z pracy i wydalanie za granicę Czechów (ok. 20 tys) i Niemców.

Winston Churchill kreślił Polaków jako "naród wspaniały w buncie i nieszczęściu, haniebny i bezwstydny w triumfie. Najdzielniejszy spośród dzielnych, prowadzony przez najpodlejszych wśród podłych". W swojej książce Churchill napisal o "haniebnej roli Polaków, przyrównywanych do szakali, które zgromadziły się wokół padliny".

I dalej pisze Churchill: "Polacy zdobyli Cieszyn dzięki ich haniebnym zachowaniu, przy rozwiązaniu państwa czechosłowackiego. Wkrótce musieli za to gorzko zapłacić. Polska udzieliła się zgodnie z obrazem państwa ekspansjonistycznego przy wyprzedaży państwa czechosłowackiego." Dlatego też mówił Churchill o Polakach, "że z żarłocznością hieny brali udział przy grabieży i zburzeniu państwa czechosłowackiego." 

W książce Churchilla czytamy: Możliwość stawiania jakiegokolwiek oporu przeciw niemieckiej agresji w Europie Wschodniej była prawie wyczerpana. Węgry były w niemieckim obozie. Polacy obrócili się plecami od Czechosłowacji i nie byli zainteresowani ścisłą współpracą z Rumunią. Polska jak i Rumunia nie pozwalały w razie rosyjskiej interwencji na przemarsz przez ich terytorium.

W Europie Polska akcja przeciwko Czechosłowacji odbiła się szerokim, nieprzyjemnym echem i kraj został odizolowany na arenie międzynarodowej, co jednocześnie w bilateralnych stosunkach przybliżyło Polskę do Berlina. "W stolicy Rzeszy być może łudzono się, że Polacy będą żywić wdzięczność za poparcie okazane im przez Niemcy w sprawie inkorporacji Śląska Cieszyńskiego.

.Minister spraw zagranicznych Francji Bonnet pisał: "Skandaliczne zachowanie Becka we wrześniu 1938 r. w sprawie pytania sudeckiego i swoją interwencją w ostatniej minucie celem zagarnięcia Cieszyna, rozdrażniły francuskie koła polityczne i dlatego też w ostatnich miesiącach 1938 r. i na początku 1939 polsko-francuskie umowy były pod znakiem zapytania".