Eugeniusz Januła -UKŁAD WARSZAWSKI-ASPEKT POLITYCZNY

Abstract;Opinia publiczna powoli zapomina o zbrojnej formule panowania ZSRR w Europie Środkowo Wschodniej.Tą formułą był UKŁAD Warszawski.

GENEZA POWSTANIA NOWYCH SOJUSZY WOJSKOWYCH I ICH CHARAKTERYSTYKA - NATO

Sytuacja jaka powstała w powojennej Europie spowodowała, że państwa, które uniknęły wpływów radzieckich widziały konieczność zabezpieczenia się przed agresywnym niedawnym sojusznikiem. Już w marcu 1948 roku podpisany zostaje pakt brukselski na mocy, którego powstaje Unia Zachodnia. Unię tworzyły następujące państwa: Wielka Brytania, Francja, Belgia, Holandia, Luksemburg.
„Z inicjatywy amerykańskiej 4 kwietnia 1949 powołano Organizację Paktu Północnoatlantyckiego – NATO (North Atlantic Treaty Organization). Nastąpiło to podczas konferencji ministrów spraw zagranicznych w Waszyngtonie z udziałem 12 państw: Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Kanady, Danii, Irlandii, Włoch, Holandii, Norwegii, Portugalii, Luksemburga; w 1952 r. do NATO przyjęto Grecję i Turcję.” (…) „Władzę naczelną paktu stanowiła Rada Ministerialna państw członkowskich, w składzie której znaleźli się ministrowie spraw zagranicznych, wojskowych i finansów. (…) Obok Rady Ministerialnej funkcjonowała Rada Stałych Przedstawicieli i organy cywilne NATO (…) Organizację wojskową NATO tworzył: Komitet Szefów Sztabów z udziałem szefów sztabów 15 państw, stałym organem był Komitet Zastępców Szefów Sztabów oraz Grupa Stała. Przy Komitecie Szefów Sztabów utworzono Akademię Wojskową Połączonych Sił Zbrojnych w Paryżu, Grupę Doradców do spraw lotniczych badań naukowych, Wojskowe Biuro Standaryzacji w Londynie, Komitet Koordynacji i wymiany informacji w Londynie i w Paryżu, Europejskie Biuro do spraw łączności telefonicznej (...)” W grudniu 1950 roku zostaje utworzone Naczelne Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych NATO z siedzibą pod Paryżem. Podzielono również potencjalne fronty na cztery teatry działań wojennych: Teatr Pólnocnoatlantycki, Teatr Środkowoeuropejski, Teatr Południowoeuropejski, Teatr Śródziemnomorski. Decydującą rolę pełnił Środkowoeuropejski Teatr Działań Wojennych. Powołano do życia zjednoczone siły lądowe, morskie i powietrzne. Na terenach państw sojuszniczych zaczęły powstawać bazy lądowe, lotnicze i morskie.

Od 1950 roku rząd Republiki Federalnej Niemiec starał się odbudować swoje siły zbrojne jako armię ochotniczą, co spotkało się z krytyką wielu państw europejskich, które pamiętały negatywne skutki zbytniego pobłażania w kwestii remilitaryzacji, jakie miały miejsce po 1933 roku w Niemczech. W 1952 roku Republika Federalna Niemiec odzyskała suwerenność i państwa Europy Zachodniej zawarły z nią układy sojusznicze, Dawne wojska okupacyjne stacjonwały nadal, ale jako sojusznicy. Już 20 września 1954 roku Republika Federalna Niemiec została przyjęta do Unii Zachodnioeuropejskiej, a następnie stała się pełnoprawnym członkiem NATO. Republika Federalna Niemiec odzyskała też możliwość utworzenia własnej armii. Warto przy okazji wspomnieć o innym państwie niemieckojęzycznym jakim jest Austria. Na jej terenie do 1955 roku również stacjonowały wojska radzieckie. Na mocy układu o neutralizacji Austrii podpisanego pomiędzy rządem radzieckim, a innymi mocarstwami, wojska radzieckie, co jest wydarzeniem bez precedensu, wycofały się z jej terenu.
Kryzys stosunków pomiędzy Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, a Stanami Zjednoczonymi pogłębił tzw praski zamach stanu z 1948 roku w wyniku którego całkowitą władzę w Czechosłowacji przejęła Komunistyczna Partia Czechosłowacji z Klementem Gottwaldem na czele. Wydarzenie to przyspieszyło konsolidacje państw bloku zachodniego.

GENEZA POWSTANIA NOWYCH SOJUSZY W BLOKU WSCHODNIM I ICH CHARAKTERYSTYKA

Pierwszym etapem konsolidacji państw bloku wschodniego było powołanie Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych -Kominformu. Biuro zostało utworzone 27 wrzesnia 1947 roku na naradzie w Szklarskiej Porębie. W jego skład weszły wszystkie partie komunistyczne z krajów objętych wpływem sowieckim. Ponad to należały do niego partię z Włoch i Francji. Kominform miał rozwijać współpracę, wymianę doświadczeń, koordynować wspólne działania. W rzeczywistości umożliwiał Stalinowi pełną kontrolę nad partiami komunistycznymi innych państw, „pojawiło się niebezpieczeństwo, że partie te będą szukać własnych dróg rozwoju, specyficznego „komunizmu narodowego”, niezgodnego z interesami Związku Radzieckiego”
Początkowo swoją siedzibę Kominform miał w Belgradzie, ale po wykluczeniu z niego Jugosławii została ona przeniesiona do Bukaresztu. Jednak nie spełnił on swoich zadań i trzy lata po śmierci Stalina został rozwiązany.
Kolejnym etapem było powołanie do życia w 1949 roku Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, która miała służyć integracji gospodarczej państw, będących pod wpływem radzieckim. RWPG zwana również szczególnie w krajach zachodnich Komekonem (od słów ekonomia komunistyczna) była sowiecką odpowiedzią na tzw. Plan Marschalla.. Należały do niej nie tylko państwa europejskie, ale także azjatyckie (np. Mongolia), czy pozniej amerykańskie (Kuba), które w wyniku przewrotów, czy narzuconych przez inne państwa rozwiązań stały się państwami demokracji ludowej. Tak więc ZSRR uzależnił ekonomicznie od siebie na wiele lat liczne państwa . Jednostką rozliczeniową został rubel transferowy, a także poprzez budowę gazociągów i ropociągów, integrację standardów technologicznych .
Jako ostatni etap scalania się bloku wschodniego można wymienić powstanie 14 maja 1955 roku Układu Obronnego zwanego Warszawskim. Była to niejako odpowiedź na przystąpienie RFN-u do NATO.
UW miał inny charakter niż NATO, główną rolę odgrywali w nim generałowce radzieccy. Oni też mieli pełny wgląd do zasobów armii sojuszniczych. „(...)Rosjanie otrzymywali wszelkie informacje na temat wojsk sprzmierzonych, ich organizacji , uzbrojenia, dyslokacji poszczególnych jednostek, personaliów wyższych dowódców, sami natomiast nie podawali żadnych danych dotyczących swych wojsk, nawet tych wchodzących (jakoby) w skład sił zbrojnych Układu. W radzieckim Sztabie Generalnym znane były plany mabilizacyjne i czynności państw Układu Warszawskiego związane ze stanem wojny, nie dzielono się jednak z sojusznikami zamierzeniami Armii Radzieckiej.” Członkowie państw sojuszniczych zmuszeni byli kupować od ZSRR przestarzałą już broń, najnowszą posiadała tylko Armia Radziecka.

DOKTRYNA WOJENNA I STRUKTURA UKŁADU WARSZAWSKIEGO

Umowy, które obligują państwa do wojskowego współdziałania nazywano w historii dyplomacji traktatami sojuszniczymi bądź traktatami przymierza. Wyróżnić można trzy rodzaje takich traktatów:
a)zaczepne – obligowały one do brania udziału w akcjach napastniczych,
b)zaczepno- odporne – do wspólnego działania zarówno w przypadku napaści dokonanej przez jednego z sojuszników na inne państwo, jak i gdy sam sojusznik stanie się ofiarą takiego działania ze strony wroga,
c)odporne (obronne) – tworzono w celu niesienia sobie pomocy na wypadek ataku ze strony wrogich sił zewnętrznych.
Udzielenie jednak pomocy sojusznikowi zależne jest od określonego w umowie sojuszniczej zdarzenia, nosi ono miano casus foederis -co w tłumaczeniu oznacza zdarzenie , przypadek sojuszu. Przeważnie traktaty mówią w jakim zakresie i jakim sposobie tej pomocy należy udzielać – pomoc zbrojna, dostarczanie materiałów (np. surowców) koniecznych do prowadzenia działań wojennych, sprzęt wojskowy. Układ Warszawski w tym rozumieniu był regionalnym układem powołanym do samoobrony zbiorowej, w którym zgodnie z artykułem 4 Układu Warszawskiego każde państwo należące do sojuszu , w przypadku najazdu na innego sojusznika „ (…) zobowiązane jest do pomocy indywidualnej i w porozumieniu z innymi stronami układu, wszelkimi środkami jakie będzie uważało za niezbędne włączenie z zastosowaniem siły zbrojnej (...)”
Według ustaleń polityczno-prawnych ,doktryna Układu Warszawskiego była defensywna. W rzeczywistości był on traktowany jako kontra na zagrożenia ze strony Paktu Północnoatlatyckiego -NATO, a głównie Stanów Zjednoczonych.Faktycznie zaś panstwa strony UW przygotowywaly się do wojny z państwami NATO. W ciągu pierwszych 10 lat doktryna Układu Warszawskiego oparta była de facto na radzieckiej formule , przeprowadzenia zaskakujących działań wojennych, jak uderzenia rakietowo-jądrowe, które łączono z szybkim natarciem celem natychmiastowego zajęcia terytorium wroga i uniemożliwienia mu kontynuowania działań wojennych. Miano tu na myśli także oprócz Europy Zachodniej także ,terytorium Stanów Zjednoczonych Ameryki. W latach 1966-1980 przyjęto możliwość kolejnego rozwoju działań, począwszy od użycia środków konwencjonalnych do broni masowego rażenia stosowanej na bardzo dużo skalę. Początek lat 80 XX wieku przyniósł nową doktrynę, którą oparto o zasadę utrzymania gotowości do wykorzystania wszelkich form działań w czasie wojny. Na samym początku powstania Układu Warszawskiego ,kolejni przywódcy ZSRR dążyli do tego by system komunistyczny opanował cały świat. Prowadzono w tym celu działania o charakterze politycznym i wojskowym. Radziecka strategia wojenna obowiązująca w Układzie Warszawskim w tym czasie opierała się na doktrynie walki dwóch systemów społeczno-ekonomicznych tj. socjalizmu i kapitalizmu.
Społeczeństwa państw bloku wschodniego były przy tym przekonywane, że nie jest możliwa współpraca ze względu na wrogie nastawienie ze strony amerykańskich imperialistów i ich sprzymierzeńców związanych z Paktem Północnoatlantyckim. Stosowanie takiej retoryki, jak również wspieranie partii komunistycznych, radykalnych ruchów społecznych czy wręcz terrorystycznych działających w Europie, Azji czy w Ameryce Południowej świadczyly o rzeczywistych pobudkach ZSRR i państw związanych z UW. Doskonałym dowodem na pokazanie właściwego celu istnienia UW był fakt, że jego siły zbrojne miały charakter ofensywny, . Świadczy o tym dyslokacja wojsk ich uzbrojenie i wyposażenie,przewaga związkow pancernych oraz szczególne duża liczba środków przeprawowych.
Opracowane zostały polityczne zasady funkcjonowania Układu Warszawskiego. Należaly do nich:
a)Polityczna akceptacja zasady pokojowego współistnienia, podczas rozwoju cywilizacyjnego . Pokojowe współistnienie miałó być swego rodzaju formułą współzawodnictwa pomiędzy socjalizmem i kapitalizmem,
b) zasada nieagresji i pokojowego załatwienia sporów międzynarodowych,Ta zasada wiązała się z zasadą pokojowego współistnienia jak i w formalnej doktrynie Układu Warszawskiego mówiąca o tym że nie można stosować siły, gróźb i zobowiązania się do załatwiania sporów międzynarodowych w pokoju,
c) zasada równouprawnienia i poszanowania suwerenności i integralności terytorialnej, Układ Warszawski miał być umową między sygnatariuszami w celu obrony wspólnych interesów.
d) zasada nieinterwencji

Zasada ta formalnie różni się od doktryny NATO, ponieważ w państwach zachodnich aelementy doktryny posiadają sformułowanie które do tego dopuszcza,
e) zasada regionalizmu, która pozwala na powstawanie nowych układów lub organizacji regionalnych, Na podstawie tego można powiedzieć że, Układ Warszawski miał charakter regionalny ponieważ, należały do niego państwa graniczące ze sobą lub też położone blisko siebie. Odmienna sytuacja jest w pakcie północnoatlantyckim, do którego należą państwa znajdujące się na równych kontynentach,

f) zasada zbiorowej samoobrony czyli system wzajemnej pomocy w przypadku agresji na którekolwiek państwo członkowskie. Zasada ta obejmowała wszystkich członków UW czyli, Polskę, ZSRR, Czechosłowację Węgry, Bułgarię, Albanię, Rumunię i NRD.
g) zasada proletariackiego internacjonalizmu – została ona sformułowana dopiero w latach 70 XX wieku-na zasadzie protokółu z 21 czerwca 1974 roku – gdyż odnosiła się ona do stosunków wzajemnych między państwami socjalistycznymi, Tu należy zaznaczyć że początkowo UW zakładał możliwość uczestniczenia w nim państw o różnych ustrojach społecznych i państwowych.
Funkcjonowanie Układu Warszawskiego dokładnie precyzowaly jego artykuły. Między innymi „Artykuł 3 układu przewidywał konsultacje państw „we wszystkich ważniejszych sprawach międzynarodowych dotyczących ich wspólnych interesów” oraz obowiązek niezwłocznej konsultacji stron „w każdym przypadku, gdy- zdaniem którejkolwiek z nich- powstanie groźba zbrojnej napaści na jedno lub kilka Państw Stron układu” „Artykuł 4 z koleii stwierdzał, że każde Państwo Strona, w przypadku napaści zbrojnej w Europie na jedno lub kilka Państw Stron układu (…) udzieli państwu lub państwom, na które dokonana została taka napaść, natychmiastowej pomocy (…) włączając stosowanie siły zbrojnej” „Artykuł 5 mówi o utworzeniu Zjednoczonego Dowództwa, artykuł 6 – o utworzeniu Doradczego Komitetu Politycznego. Artykuł 7 stwierdzał natomiast, że „układające się Strony zobowiązują się nie brać udziału w jakichkolwiek koalicjach lub sojuszach i nie zawierać żadnych porozumień, których cele pozostają w sprzeczności z celami niniejszego układu”.
Układ Warszawski został podpisany 14 maja 1955 roku i miał obowiązywać 20 lat, jednak w roku 1975 został przedłużony na 10 lat a następnie w roku 1985 na kolejne na 20 lat. W strukturę Układu Warszawskiego wchodził Doradczy Komitet Polityczny i Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych Układu W toku współpracy w ramach Układu powołano również komitet ministrów spraw zagranicznych oraz komitet ministrów obrony.
Doradczy Komitet Polityczny, to główny organ polityczny, w jego skład wchodziły wszystkie państwa strony. Przewodniczyli mu kolejno przedstawiciele państw- członków tego Komitetu. Jego obrady odbywały się w stolicach sojuszników Układu Warszawskiego. Miał się zbierać w miarę potrzeb minimum dwa razy do roku. Do jego kompetencji należało prowadzenie konsultacji, rozwiązywanie spraw związanych z zadaniami układu, rozpatrywanie spraw dotyczących innych organów układu oraz tworzeniem organów pomocniczych. Wszelkie decyzje Doradczego Komitetu Politycznego obowiązuwały automatycznie wszystkie państwa członkowskie, Od 1976 roku został on poprzez powołanie Komitetu Ministrów Spraw Zagranicznych w pewnym sensie pozbawiony części obowiązków, . Dotyczyły one przede wszystkim problemów bezpieczeństwa i współpracy w Europie. Rezultaty przeprowadzanych konsultacji ogłaszano w formie deklaracji, oświadczeń, apeli. W czasie istnienia Układu Warszawskiego przyjęto między innymi następujące dokumenty:
- deklaracja praska z 28 stycznia 1956 roku, w której zawarte są propozycje dotyczące utworzenia w Europie strefy ograniczenia i kontroli zbrojeń,
- deklaracja moskiewska z 24 maja 1956 roku, która umawia całokształt sytuacji międzynarodowej jak i określa ustosunkowanie się członków Układu Warszawskiego względem omówionych zagadnień jak i zawierająca projekt paktu o nieagresji między państwami należącymi do Układu Warszawskiego a członkami Paktu Północnoatlantyckiego,
- deklaracja moskiewska z 4 lutego 1960 roku, która miała na celu omówienie sytuacji międzynarodowej, głównie skupiając się na stosunkach wschód-zachód i problemem rozbrojenia, a także mówiąca o stosunku państw członkowskich do problemu niemieckiego jak i zawarcia pokoju z Niemcami,
- komunikat warszawski z 20 stycznia 1965 roku, dotyczący polityki Stanów Zjednoczonych względem państw Ameryki Łacińskiej oraz Azji, komunikat ten również potępiał działania RFN w celu uzyskania dostępu do broni atomowej jak i ostrzegający przed planami utworzenia wielostronnych sił nuklearnych w ramach NATO.
- komunikat o posiedzeniu Doradczego Komitetu Politycznego który miał miejsce w Moskwie 20 sierpnia 1970 roku, na spotkaniu szczególną uwagę poświęcono aktualnej sytuacji Europy, stwierdzono że podpisany 12 sierpnia 1970 roku układ pomiędzy związkiem radzieckim a RFN jest ważnym krokiem do uspokojenia i unormowania napiętej sytuacji w Europie,
- Podczas berlińskiego posiedzenia Komitetu 2 grudnia 1970 roku zostały przyjęte następujące dokumenty, oświadczenie w sprawie umocnienia bezpieczeństwa i rozwoju pokojowej współpracy w Europie, oświadczenie w związku z zaostrzeniem sytuacji w rejonie Indochin, oświadczenie w sprawie pokoju i bezpieczeństwa na bliskim wschodzie oraz oświadczenie w sprawie Gwinei,
- dokumenty które zostały przyjęte na bukareszteńskim posiedzeniu Komitetu z 26 listopada 1976 roku to deklaracja nowych perspektyw odprężenia międzynarodowego i o umocnieniu bezpieczeństwa i rozwoju współpracy w Europie , apel państw UW i projekt układu między sygnatariuszami Aktu Końcowego KBWE.
Na początku lat 70 XX wieku przedstawiciele państw europejskich wskutek zabiegów min członków Układu Warszawskiego zwołali konferencję w Helsinkach. Poświęcona była ona zagadnieniom związanym z bezpieczeństwem w Europie. W trakcie jej trwania wypracowano i podpisano Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Został on podpisany przez 33 państwa europejskie oraz USA i Kanadę. Akt końcowy składał się z czterech części, z których każda poświęcona była różnym zagadnieniom. Pierwsza część dotyczyła spraw bezpieczeństwa europejskiego w której zawarta była deklaracja zasad stosunków między państwami i dokument dotyczący środków budowy zaufania, w druga część dotyczy problemów współpracy gospodarczej, naukowej i technicznej jak i ochrony środowiska człowieka, trzecia część omawia sprawy współpracy humanitarnej w innych dziedzinach, w ostatniej części mowa o kontynuacji prac konferencji.
Kolejnym ważnym organem Układu Warszawskiego był Komitet Ministrów Obrony. Do jego kompetencji należały wszelkie zagadnienia dotyczące zdolności obronnej opisywanego układu. W trakcie jego istnienia zajmował on dominującą pozycję względem innych organów związanych z wojskiem.